Dronuálop í Arktis: Kríggið í Ukraina flytur seg norðureftir

^{Grein, sum Martin Breum, danskur journalistur við serligari vitan um Arktis, skrivaði í Sosialinum 20. september 2024:}

Landsstýrið skal í næst­um taka støðu til, um fiski­veið­i­­av­tal­an við Moskva skal leingj­ast eitt ár afturat ella ikki. Sam­stund­is veks­ur fok­usið hjá øll­um NATO-ringinum júst á Norð­ur­at­lants­hav­ið og grann­aøkið.

Mikudagin 11. september ýldu loftávaringarnar í stór­býnum Murmansk á Kola-hálvoynni móti Bar­ents­hav­i­num fyri fyrstu ferð síðani seinna heims­bar­daga.

Eitt ukrainskt dronuálop á flog­vøllin Olenya nær­hend­is Murmansk vísti á dram­a­tisk­an hátt alsamt tætt­ari sam­bandið millum Ark­tis og kríggið hjá Putin í Uk­raina.

Flogstøðin Olenya er heim­stað­ur hjá nógvum av teim­um tungu bumbu­flog­føru­num, sum Russland send­ir í álop móti borgarum í U­kraina, elveiting og bú­støð­um. Men hesaferð vóru tað ukrainskar dronur, sum fingu teir 400.000 russ­a­rarnar í Murmansk og nær­­um­hvørv­i­num at føla stríðið:

– Vit eru øll ræðslusligin. Mað­ur mín sigur, at vit mugu leypa til eitt bumbu­skjól, um ávaringin um loft­álop ljóðar, sigur ein russ­isk kvinna, sum býr nærhendis Olenya, við norsku tíðindatænastuna BarentsObserver.

Innleggið hjá einari aðr­ari kvinnu á sosialu miðlu­num hevði sama tónalag:

– Nú er stríðið eis­ini komið til okkara. Tað vóru tvær stórar spreing­ing­ar yvir okkara býi í gjár. Vegg­irnir ristu, og alarmarnir í bilu­num í túninum fóru í gongd, skrivaði hon.

##med2##

Donsk tvístøða

Í Oslo bórust tíðindini eini ráðstevnu við fleiri enn 200 leiðandi eygleiðarum av trygd­ar­støðuni í Arktis.

Yvirmenn, diplomatar og gransk­ar­ar úr USA, Kanada, NATO og Norðurlondum vóru sam­an - eisini úr Dan­mark, har spenningurin í Ark­tis hevur týdning fyri á­gang­andi samráðingarnar um flog­før, skip, radarar og dron­ur til verju av Føroyum og Grøn­land fyri milliardir av krón­um.

– Tað er ein grund­leggj­andi tví­støða í donskum verju­poli­tikki beint nú, at tú skalt javnseta Eystursjógv og Ark­tis. Higartil hevur ver­ið ein Eystursjógvur-fyrst-logikkur, men Arktis er bliv­ið eins týðandi øki hjá Dan­mark at vera ein góð­ur sameindur í sum Eyst­ur­sjógvinum, segði Krist­ian Søby Kristensen, leiðari fyri Hern­að­ar­dep­il­in á Uni­vers­i­tet­i­num í Keypmannahavn, segði mær á ráðstevnuni.

USA og Nato hava leingi ynskt eitt virknari danskt á­tak í Arktis, men stig mugu takast bæði hart og var­is­liga:

– Dronuálopini á Kola-hálv­oynni vísa júst, hvussu spent støðan er. Tú mást vera øgiliga varin frá USA, NATO og Danmarkar síðu, so­leiðis at royndin at skapa stab­i­li­tet og avbyrging í Ark­tis ikki fær øvugta á­virk­an, tí tað provokerar russ­ar, segði Kristian Søby Krist­en­sen.

Ótti í Noregi og Finnlandi

Eftir dronuálopið á Mur­mansk óttast var­a­stáps­leið­ar­in Sami Nurmi frá finsku verj­uni fyri, at Russland fer at ákæra grannarnar fyri at hjálpa ukrainum:

– Eg bíði bara eftir degn­um, tá Russland ákærir Finn­land, Estland ella kanska Noreg fyri at stuðla hes­um UAV-virkseminum (dronuálop, red.). Eg haldi ikki, at vit skulu langt inn í fram­tíðina, áðrenn tað hend­ir, segði hann í Oslo.

Óformligar røddir í Russ­­landi hava longu á­kært Noreg fyri at hava med­á­byrgd­ina av dronu­álo­p­i­num í farnu viku, og lítil ivi er um, at bæði Noreg og USA kundu hjálpt til, um tey vildu — til dømis við at veita U­kraina fregnartænastur til at eyðmerkja røttu hern­að­ar­máli­ni á Kolahálvoynni.

Frá fregn­ar­tæn­as­tum í Norðurnoregi fá­ar kilo­metr­ar frá mark­i­num til Russ­land hava USA og norska verj­an eft­ir­lit við Kola-hálv­oynni alt sam­døgr­ið, men á ráð­stevn­uni í Oslo hev­ur átaksleiðarin í norsku verj­uni, Gjert Lage Dyn­dal, avgjørt avsannað, at Nor­eg skuldi hava hjálpt til við dronuálopinum hjá U­kra­ina.

Arktisk kjarnorkuvápn

Fyri USA snýr Arktis seg ikki minst um kjarn­orku­vápn­ini hjá Russ­landi. Yvir helmingurin av kjarn­orku­vápn­a­goymsl­uni hjá Put­in er stýrdur frá støð­um á Kola-hálvoynni, har illa gitnu russisku kjarn­ork­u­kav­bát­ar­nir eisini halda til.

– Vit liva mitt í ein­i kjarn­ork­u­støðu, sig­ur Dyndal, norski virk­is­lei­ð­ar­in.

Kjarn­orku­vápn­ini á Kola-hálvoynni hava av­ger­andi týdning fyri kjarn­orku­javn­vág­ina hjá Russ­landi við USA. Stytsta leið­in hjá kjarnorkurakett úr Russ­landi til USA gong­ur fram­veg­is frá Kola-hálv­oynni tvørtur um Norð­ur­atl­ants­hav og Grønland - ella kanska frá einum kavbáti í før­oysk­um sjógvi.

Mike Sfraga, sum stend­ur á odda fyri mátt­miklu arktisku gransk­ing­ar­nevnd­ini í USA, greiddi í einum steðgi í Oslo frá, hvussu krígg­ið í Ukraina hevur skerpt fokusið hjá USA á kjarn­ork­u­vápna­goymsl­una:

– Vit vita, at Russ­land hevur førleikar til kjarn­orku­hevnd­ar­álop, og vit hava ein økt­an tørv beint nú á at skilja, hvat tað merk­ir, nú landkríggj er í Ev­ropa og har NATO hevur víðk­að seg (við Svøríki og Finn­landi, red.). Vit mugu skilja, hvat hetta merkir fyri mát­an, vit skulu fyrireika okk­um og okkara sameindu, segði hann.

Russland hevur serligar or­søkir til at húsa sínum kjarn­orku­vápn­um í Arktis, greiddi hann frá: "Her er at­gongd til sjógvin, og tá ger­ast fjarstøðurnar (til USA, red.) minni, tá tú brúkar Ark­tis til sjóseting, uttan mun til hvat vápn tað er."

Vanligu herdeildirnar í Russ­landi eru viknaðar eftir tíggju árum við bardøgum í Ukrai­na, men Sfraga ávaraði ímóti skeivari tulking. Kjarn­ork­u­goymsl­an í Arktis er fult intakt.

– Rus­s­land hevur fram­veg­is sera sterkt­ar vápn­a­skip­anir, segði hann.

##med3##

Russland og Kina saman

Til tað skal leggjast vaks­andi leikluturin hjá Kina í Arktis. Gongdini hjá Kina inn í Arktis stúra USA og Norð­ur­lond fyri nógv meira enn áður.

Ein av royndastu norsku russ­lands­gransk­ar­u­num, seni­o­­rgranskarin Arild Moe frá Fridtjof Nansen-stovn­i­num í Oslo, segði, at nýggja samgongan millum Russ­land og Kina í Arktis kann hava havt við sær, at Russ­land ikki longur hevur sama á­huga fyri friði og stabiliteti sum áður.

– Stríðið í Ukraina hevur forð­að fyri samstarvinum hjá Russlandi við vest­ur­lendsk­ar fyr­i­tøk­ur og í­leggj­ar­ar. Russ­land hevur í staðin vent sær til Asia, og Kina fer vænt­andi at hava ein stór­an leiklut.

Tað er møguligt, at Russland nú sær fyri sær, at tey kunnu finna neyðugu í­løg­ur­nar og atgongdina til heims­markn­að­ir­nar uttan sama stab­i­li­tets­støði í Arkt­is sum áður, sigur Moe.

Granskararnir hava ann­ars leingi pástaðið, at Russ­land altíð fór at forða fyri ó­­semj­um í Arktis, fyri ikki at seta forðingar fyri egnum út­flutn­ingi av olju, gassi og min­e­r­al­um úr Arktis. Men nú er tilflytingin av vest­ur­lendskari tøkni og kapitali steðg­að, og USA og ES royna at und­ir­grava russiska olju og gass við revsitiltøkum. Tí er Kina vorðið nýggjur sam­starvs­felagi hjá Russlandi. Kina veitir tær avgerandi tyrl­ur­nar, sleipibátar, tøkni, vit­an og kapital, soleiðis at olju- og gassútflutningurin hjá Russ­landi kann halda fram, og nú samstarva Kina og Russland eisini hern­að­ar­liga í Arktis.

Í august 2023 vandu russ­isk og kinesisk sjóverjuskip sa­m­an í Beringsundinum nær­hend­is Alaska.

Í juli í ár máttu loftv­erj­ur­nar hjá USA og Kanada skúgva aftur tvey russisk og tvey kin­e­sisk bumbuflogfør, sum vóru fylgd av russ­isk­um jagaraflogførum, í luft­ini norðan fyri Alaska. Tað var fyrstu ferð, at kin­es­isk­ar og russiskar her­deil­d­ir arbeiddu saman á henda hátt, og USA tekur hendingina í størsta álv­ara. Sum Iris Ferguson, var­a­­ráð­harri í amerikanska verj­u­mál­a­ráð­num, segði í Oslo:

– Tað er eitt tekin um, hvussu djúp teirra sam­gonga er. Vit vita, at tað tek­ur nógv ár at byggja upp hetta slagið av samstarvi. Tit møta ikki bara upp á ein­um tilv­ild­a­r­lig­um flogvølli í Rus­s­landi og fara avstað saman.

Martin Breum varð boð­­in til Oslo av Fridtjof Nan­sen Institutt, sum er ein sjálv­støð­ug­ur norsk­ur tankastovnur við ser­lig­um ser­kunnleika í Arktis.